Wierzycie w przypadki? Codziennie pojawiają się nowe doniesienia o „luce w systemie”, „rekordowych wypłatach z PPK”, możliwościach ograniczenia zwrotu. Jak jest naprawdę? Wyjaśniamy – krok po kroku i (ostrzegamy!) bez znieczulenia.

PPK, czyli Pracownicze Plany Kapitałowe powstały w 2019 roku, powołane do życia ustawą z 2018 r. Kto brał udział w ustalaniu jej treści i przekazywaniu uwag podczas prac nad jej powstaniem? Cały rynek – nie tylko z ramienia PFR, ale przede wszystkim ze strony instytucji finansowych czy przedstawicieli organizacji pracowników i pracodawców. Były również konsultacje społeczne. Podstawą do stworzeniu programu były doświadczenia innych krajów, które podobne programy wdrożyły u siebie. PPK uwzględnia polskie realia, polskie prawo, ale korzysta również ze światowego doświadczenia. Efekt – najnowocześniejszy w Polsce (i na świecie) program długoterminowego oszczędzania. Tak, mamy z czego być dumni. 

Czy PPK stoją przed dylematem? Czy w jednym narożniku mamy atrakcyjność programu, a w drugim nadużycia? Nie. Nie doszukujmy się problemów tak, gdzie ich nie ma. Prawdziwe problemy leżą nieco dalej, choć nadal blisko – to niska stopa zastąpienia, niż demograficzny, starzenie się społeczeństwa, ubóstwo emerytalne, emigracja młodych i wykształconych, brak wsparcia dla rodziców i trudności z godzeniem życia zawodowego i rodzinnego, wykluczenie społeczne, spadek zaufania społecznego i wiele innych. 

W ustawie o PPK od początku jest zapis o możliwości wypłaty – i tej w sytuacjach szczególnych (poważne zachorowanie, wypłata na wkład własny) i tej zwyczajnej „bo mogę”. Właśnie ten zapis od początku wyróżniał program PPK i czynił z niego nie „kolejny program” i „ale to już było”, ale program, który traktuje ludzi partnersko, pozwala im gromadzić oszczędności, a tym samym dba o ich przyszłość i… jest elementem strategii państwa, które widzi i przewiduje. Co widzi? Widzi niską stopę zastąpienia. Widzi starzejące się społeczeństwo. Widzi spadającą liczbę urodzeń. Zmniejszoną liczbę osób w wieku produkcyjnym. A że edukacja finansowa sprowadza się do murów wyższych uczelni i to też wyłącznie na kierunkach ekonomicznych, to trudno się dziwić, że społeczeństwo nie oszczędza, wiedzę czerpie od starszych osób z rodziny, którzy nie znają nic poza skarpetą i świnką skarbonką. No może jeszcze wskażemy na konto oszczędnościowe w banku. 

To właśnie ta możliwość stanowiła novum w podejściu do systemowego oszczędzania. Bo to był pierwszy program, który coś umożliwiał, a nie tylko zakazywał. To dzięki PPK rozpoczęła się dyskusja na temat oszczędzania w Polsce. Ludzie zaczęli przekonywać się do PPK, bo mieli możliwość wypłaty zgromadzonych środków. Część osób sprawdzała w ten sposób wiarygodność programu i działanie procedur. Bo ten starannie zaplanowany mechanizm potwierdzał, że uczestnik ma kontrolę nad swoimi środkami i że te środki w pełni należą do niego. Niczym ochraniacz szczęki neutralizował potencjalne ciosy przeciwników, którzy dużo mówią i dużo krytykują, nie znając przy tym zasad i możliwości programu. 

PPK od początku wymyka się standardowemu podejściu do finansów, przede wszystkim przez to, że zawiera naukowo potwierdzone mechanizmy ekonomii behawioralnej, za którą jej twórca – Richard Thaler – dostał Nagrodę Nobla. Z tej perspektywy elastyczność środków jest ważnym fundamentem programu. Autonomia, poczucie kontroli, świadomość, że mamy tu coś realnego, a nie wirtualne zapisy na koncie połączone z awersją do straty są silniejsze niż obietnica zwrotu w przyszłości. To swego rodzaju psychologiczna polisa. Łatwiej zaakceptować oszczędzanie na odległą przyszłość, gdy istnieje furtka zmniejszająca psychologiczny ciężar oszczędzania. 

W podobnym do PPK programie, który funkcjonuje w Stanach Zjednoczonych – 401(k) – istnieją tzw. pożyczki. I choć krytycy mówią o wycieku środków, to rzeczywistość pokazuje, że ludzie chętniej oszczędzają w tym programie, gdy mają świadomość, że ten wentyl bezpieczeństwa istnieje w razie nagłej konieczności. W polskich warunkach, z tym bagażem nieufności, jaki niesiemy jako społeczeństwo od lat, ta elastyczność Pracowniczych Planów Kapitałowych w postaci opcji zwrotu jest warunkiem koniecznym dla zachowania wiarygodności całego programu. 

PPK miało trudne początki, bo musiało mierzyć się (i w zasadzie nadal musi) z krzywdzącymi opiniami rozgoryczonych obywateli, którzy z zacietrzewieniem twierdzili, że nie zaufają już nigdy i nikomu. Odbudowa zaufania społecznego po traumie związanej z OFE to karkołomne zadanie, bo choć te programy różnią się wszystkim, to gdy do głosu dochodzą emocje trudno przebić się z racjonalnymi argumentami. Ale jak widać… da się to zrobić – cierpliwie, uczciwie i rzetelnie informując o zasadach i zachęcając do sprawdzenia programu na własnej skórze. Potwierdzeniem niech będzie prawie 4 mln aktywnych uczestników i blisko 4,8 mln aktywnych rachunków PPK w 6 lat. 

PPK bije na głowę i rozkłada na łopatki (że tak zostaniemy przy tej metaforze ringu) wszystkie programy długoterminowego oszczędzania III filaru, które powstały przed nim – PPE, IKE i IKZE. Wszystkie razem wzięte mają niższą liczbę uczestników niż PPK. Wszystkie razem wzięte przez 26 lat mają niższe wyniki niż PPK przez 6 lat, gdzie na „dzień dobry” dostał w twarz pandemią Covid-19, a potem wojną na Ukrainie. PPK jest wskazywane jako lider wzrostu aktywów w III filarze – i słusznie, bo niewątpliwie nim jest. 

To teraz garść faktów i liczb, wszak matematyka nie kłamie. Wzrost wartości aktywów to jedno, ale dynamicznie rośnie również liczba uczestników programu – średnio od 10 do 15 tysięcy nowych uczestników tygodniowo! Czyż nie to potwierdza rosnące zaufanie do programu? Owszem, zdarzają się rezygnacje, bo takie rozwiązanie dopuszczają zasady programu – i nikt nie zamierza tej wolności wyboru Polakom ograniczać. Mają one jednak charakter incydentalny – w 2024 w skali roku było to 2% wszystkich uczestników programu. Wypłatę środków przez 6 lat zleciło 700 tys. uczestników, ale liczba ta dotyczy nie tylko uczestników, ale również małżonków zmarłych, byłych małżonków i inne osoby uprawnione do dziedziczenia. Najwięcej zwrotów było w grudniu, przed świętami, w latach 2020 i 2021. Były to początki PPK, a wypłaty były ewidentnymi formami testowania możliwości programu. Obecnie nie obserwujemy trendów zwiększonej liczby zwrotów przed wakacjami lub świętami. Te wszystkie wypłaty stanowiły 7-9% względem wszystkich zwrotów w danym roku. Wiele osób powiedziało „sprawdzam!” i… zostało. Blisko 80% uczestników, którzy dokonali zwrotu, wg stanu na dzisiaj, są nadal aktywnymi uczestnikami. 

Podkreślamy to przy każdej możliwej okazji, że długoterminowe oszczędzanie w tym programie może przynieść znaczne korzyści finansowe, bo jest to program długoterminowego oszczędzania w miejscu pracy, oszczędzania na przyszłość, po zakończeniu aktywności zawodowej. Przekonujemy, że warto rozważyć pozostawienie oszczędności w PPK, aby zabezpieczyć sobie stabilne finansowanie w przyszłości i myśleć o PPK jako o strategicznym elemencie planowania emerytalnego, a nie tylko jako o krótkoterminowej lokacie. Nigdy, przez 6 lat, nie było żadnych propozycji ograniczających zwroty. I powiedzmy to wyraźnie – nadal nie ma. Projektowane rozwiązania do nowelizacji ustawy, które przede wszystkim dotyczą doprecyzowania zapisów „technicznych” obsługi programu, nigdy nie zawierały i nie zawierają żadnych zapisów, które miałyby ograniczyć możliwości wypłaty z programu. 

Czy program PPK rzeczywiście jest dziurawy? 

Pieniądze lubią ciszę. I spokój. I to, co najlepiej będzie służyło zyskom uczestników to brak jakichkolwiek radykalnych zmian. Mamy w PPK ponad 39 miliardów aktywów netto, blisko 10 miliardów to wypracowany przez środki zysk. Jesteśmy nieprzerwanie od stycznia 2023 r. na fali wznoszącej. Na rachunku uczestnika PPK, oszczędzającego w PPK od grudnia 2019 r. (zarabiającego do końca 2023 r. 5 300 zł i od 2024 r. 7 000 zł), w zależności od grupy funduszy  znajduje się średnio od 10 188 zł do 14 083 zł więcej niż on sam wpłacił do PPK. To oznacza dla uczestnika od 135% do 186% zysku. Robi wrażenie, tym bardziej, że żaden instrument finansowy nie daje takich wyników, przy tak znikomych kosztach zarządzania (średnio 0,32%). I nagle jak grzyby po deszczu wyrastają przekazy o tym, że w programie jest luka i trzeba ją jak najszybciej załatać. A co jeśli to nie luka, nie wyrwa w murze zagrażająca konstrukcji, a jedynie starannie zaplanowany element dekoracyjny? 

To co z tymi zwrotami?

Oczywiście, z punktu widzenia gromadzenia oszczędności na przyszłość, zwroty nie są pozytywnym zjawiskiem. Celem programu jest przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa finansowego w przyszłości, bo przecież wiemy, że ta emerytura nie będzie wystarczająca. Aktualnie wchodzący na rynek pracy będą mogli liczyć na świadczenia emerytalne w wysokości około 20% ostatniej pensji! Dlatego szkolimy, edukujemy, pokazujemy, że nie warto dokonywać zwrotów, że należy te pieniądze traktować jak bardzo korzystną lokatę, którą możemy (ale nie musimy) rozwiązać po 60. roku życia. Ale też nie przesadzajmy z narracją jak z horroru – z opcji zwrotów regularnych, powyżej 10 razy, skorzystało mniej niż 3% uczestników PPK! Jeśli dodamy, że 20% uczestników PPK to młodzi dorośli, dla których perspektywa emerytalna jest odległa, regularne zwroty są wręcz incydentalne. Dlatego zamiast dezinformacji, zajmijmy się edukacją – pokażmy, dlaczego warto oszczędzać w PPK długoterminowo.

Autor: Marta Zielińska