Czarnogóra, podobnie jak większość państw Europy Południowo-Wschodniej, stoi w obliczu rosnących wyzwań demograficznych i fiskalnych związanych z systemem emerytalnym. Kraj formalnie przyjął koncepcję trójfilarowego systemu emerytalnego, jednak w praktyce funkcjonują jedynie dwa jego elementy: obowiązkowy repartycyjny system publiczny (I filar) oraz system dobrowolnych oszczędności emerytalnych (III filar). Drugi filar – obowiązkowe prywatne oszczędzanie emerytalne – nie został wdrożony z uwagi na wysokie koszty wejścia i ograniczone możliwości finansowe państwa.

I filar – fundament systemu, ale także źródło presji fiskalnej

Trzonem systemu pozostaje Fundusz Emerytalno-Rentowy Czarnogóry (PIO Fund), który zarządza systemem „pay-as-you-go” (PAYG), opartym na solidarności międzypokoleniowej. Świadczenia są finansowane z bieżących składek pracujących, co w warunkach niekorzystnych trendów demograficznych stanowi rosnące obciążenie dla finansów publicznych. Obowiązkowe ubezpieczenie obejmuje wszystkich pracowników, osoby samozatrudnione i rolników. Składka emerytalna wynosi łącznie 20,5% wynagrodzenia brutto, z czego 15% pokrywa pracownik, a 5,5% – pracodawca.

System wykorzystuje formułę punktową: liczba indywidualnych punktów emerytalnych, przyznawanych za każdy rok pracy, jest mnożona przez wartość punktu ustalaną corocznie. Emerytury są waloryzowane zgodnie z tzw. zmodyfikowaną „formułą szwajcarską”, w której 75% wagi ma inflacja, a 25% – wzrost wynagrodzeń. Taki mechanizm stabilizuje wydatki publiczne, ale jednocześnie powoduje, że świadczenia rosną wolniej niż płace, a relacja przeciętnej emerytury do średniego wynagrodzenia systematycznie się obniża.

Zasady przechodzenia na emeryturę

Prawo do emerytury przysługuje po ukończeniu 65. roku życia i co najmniej 15 latach stażu ubezpieczeniowego. W praktyce, w 2025 roku wiek emerytalny wynosi 66 lat dla mężczyzn i 63 lata dla kobiet, przy czym dla kobiet stopniowo wzrośnie do 64 lat do 2029 roku. System przewiduje także możliwość zakończenia aktywności zawodowej po 40 latach pracy, niezależnie od wieku¹.

Dostępna jest również opcja wcześniejszej emerytury od 62. roku życia, o ile pracownik ma minimum 15 lat okresów składkowych. W takim przypadku świadczenie jest trwale obniżane o 0,35% za każdy miesiąc wcześniejszego przejścia, co ma zniechęcać do opuszczania rynku pracy zbyt wcześnie.

Minimalna emerytura i skutki społeczne

W styczniu 2024 r. wprowadzono gwarantowaną minimalną emeryturę w wysokości 450 euro. Był to krok o dużym znaczeniu społecznym – świadczenie to otrzymuje ponad 66 tys. osób, czyli ponad połowa wszystkich emerytów w kraju. Nowe rozwiązanie poprawiło sytuację osób o najniższych dochodach, lecz jednocześnie zwiększyło presję na finanse publiczne.

W pierwszej połowie 2025 roku przychody Funduszu PIO z tytułu składek wyniosły 161,8 mln euro, co pokryło mniej niż połowę potrzeb systemu. Deficyt sięgnął 232,3 mln euro, a do końca roku szacowany jest na ponad 770 mln euro, finansowany bezpośrednio z budżetu państwa. Dla gospodarki wielkości Czarnogóry oznacza to znaczące obciążenie fiskalne.

Struktura świadczeń i trendy demograficzne

Na koniec czerwca 2025 roku świadczenia z systemu PIO otrzymywało 131,5 tys. osób, z czego około 120,7 tys. mieszkało w kraju, a 10,8 tys. za granicą. W strukturze dominują emerytury z tytułu wieku (około 60%), maleje natomiast udział rent inwalidzkich (ok. 14%), co uznawane jest za pozytywny trend. Z drugiej strony, 51% emerytów otrzymuje minimalną wartość świadczenia emerytalnego, tj. 450 euro, co rodzi pytania o adekwatność emerytur.

Jednak to dane demograficzne są największym źródłem niepokoju. W latach 80. XX wieku na jednego emeryta przypadało około siedmiu pracujących. Dziś wskaźnik ten wynosi niemal 1:1, co stanowi jeden z najniższych poziomów w Europie. Według prognoz krajowego urzędu statystycznego MONSTAT, udział osób w wieku 65+ wzrośnie z poniżej 15% w 2011 r. do 28,4% w 2060 r. Jednocześnie utrzymują się niskie wskaźniki dzietności oraz emigracja osób młodych, co ogranicza bazę płatników składek.

Dodatkowym wyzwaniem jest fakt, że część wcześniejszych reform została osłabiona poprzez ponowne wprowadzenie możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę. Przepisy pozwalające na zakończenie pracy po 40 latach stażu, niezależnie od wieku, czy też ogólne prawo do wcześniejszej emerytury od 62. roku życia, zwiększają krótkoterminową elastyczność rynku pracy, ale długofalowo podnoszą koszty systemu. W rezultacie reformy te, choć społecznie akceptowalne, utrudniają osiągnięcie trwałej równowagi finansowej.

Adekwatność i trwałość systemu

Powiązanie waloryzacji z inflacją sprawia, że realna wartość emerytur rośnie wolniej niż wynagrodzenia, przez co nowi emeryci mogą w przyszłości otrzymywać coraz niższe świadczenia w relacji do swoich ostatnich zarobków (spadająca stopa zastąpienia). Wzrost minimalnej emerytury poprawił sytuację najuboższych, ale nie rozwiązał problemu długofalowej adekwatności i równowagi finansowej.

Eksperci wskazują, że dla zapewnienia stabilności konieczne będzie kontynuowanie reform: dalsze zrównywanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, podnoszenie efektywnego wieku przejścia na emeryturę, a także działania zachęcające do dłuższej aktywności zawodowej i formalnego zatrudnienia. W dłuższym horyzoncie ważne będzie również rozwijanie dodatkowych form oszczędzania emerytalnego.

III filar – doświadczenia, nowe prawo i szansa na odbudowę zaufania

Trzeci filar czarnogórskiego systemu emerytalnego stanowi system dobrowolnych oszczędności emerytalnych oparty na indywidualnej kapitalizacji. Uczestnicy samodzielnie wpłacają środki na swoje konta w funduszach emerytalnych, a wysokość przyszłego świadczenia zależy od łącznej wartości wpłat oraz od osiągniętych zysków z inwestycji. To system typu „defined contribution” (DC), w którym ryzyko inwestycyjne ponosi oszczędzający, a celem jest uzyskanie dodatkowego źródła dochodu obok emerytury państwowej.

Pierwsze ramy prawne dla dobrowolnych funduszy emerytalnych wprowadzono w Czarnogórze w 2006 roku. Nadzór nad rynkiem sprawuje Urząd Nadzoru Rynku Kapitałowego (Capital Market Authority of Montenegro). Fundusze mogą być tworzone jako otwarte – dostępne dla wszystkich osób fizycznych, lub zamknięte – przeznaczone dla pracowników konkretnego przedsiębiorstwa bądź członków organizacji zawodowej. System ten jednak od początku nie oferował zachęt podatkowych, które w innych krajach stanowią kluczowy element wspierający rozwój dobrowolnego oszczędzania. Brak ulg dla pracowników i pracodawców ograniczył zainteresowanie uczestnictwem w III filarze.

Ustawa określała także warunki wypłaty środków: dostęp do zgromadzonych oszczędności uzyskuje się zasadniczo po ukończeniu 50. roku życia. Do 30% zgromadzonych środków można wypłacić jednorazowo, a pozostałą część – w formie comiesięcznych lub okresowych wypłat, trwających maksymalnie trzy lata.

Powstały wówczas dwa fundusze – Penzija Plus, zarządzany przez Atlas Penzija AD, oraz Market Penzija, prowadzony przez Market Invest AD. Skala ich działalności była jednak niewielka: do 2018 roku w pierwszy z nich uczestniczyło zaledwie 2 251 członków, którzy zgromadzili zaledwie 0,5 mln euro aktywów, inwestując głównie w bezpieczne instrumenty, takie jak obligacje skarbowe i depozyty bankowe. Drugi fundusz był jeszcze mniejszy (216 członków i 55 tys. euro aktywów).

Problemy zarządcze i upadłość instytucji powierniczych doprowadziły do utraty płynności i ostatecznej likwidacji obu funduszy w latach 2019–2020. W efekcie system III filaru przestał istnieć, a uczestnikom wypłacono zgromadzone środki. Zdarzenia te podważyły zaufanie społeczne do dobrowolnego oszczędzania i zniechęciły potencjalnych inwestorów do tworzenia nowych funduszy.

Nowa ustawa o funduszach dobrowolnych (2025)

W odpowiedzi na wcześniejsze niepowodzenia, Urząd Nadzoru Rynku Kapitałowego opracował nową ustawę o dobrowolnych funduszach emerytalnych, przyjętą w lutym 2025 r. (Dz.U. 15/25). Ustawa weszła w życie 1 marca 2025 r. i zastąpiła przepisy z 2006, 2010 i 2018 roku. Celem reformy było dostosowanie regulacji do standardów Unii Europejskiej, zwiększenie przejrzystości oraz wzmocnienie ochrony uczestników.

Nowe prawo wprowadza szereg istotnych zmian:

• wzmacnia nadzór i odpowiedzialność spółek zarządzających oraz depozytariuszy,
• precyzuje wymogi dotyczące tworzenia i działalności funduszy,
• umożliwia funkcjonowanie funduszy zamkniętych w formule transgranicznej,
• oraz zwiększa transparentność inwestycyjną i kontrolę ryzyka.
   

Szczególne znaczenie ma fakt, że nowe regulacje dostosowują czarnogórski rynek do standardów unijnych (rozdział 9 negocjacji akcesyjnych), co może w przyszłości ułatwić integrację systemu z rynkiem europejskim. 

Choć ustawa nie zawiera jeszcze zapisów o ulgach podatkowych, przewiduje możliwość ich wprowadzenia w przyszłości – co eksperci uznają za warunek konieczny dla realnego rozwoju III filaru. Doświadczenia z lat 2008–2020 pokazują, że brak zachęt podatkowych dla pracowników i pracodawców znacząco ograniczał zainteresowanie udziałem w funduszach.

Perspektywy i znaczenie dla stabilności systemu

Obecnie w Czarnogórze nie działa żaden aktywny fundusz dobrowolny, ale trwają rozmowy z potencjalnymi inwestorami finansowymi. Urząd Nadzoru Rynku Kapitałowego i rząd planują kampanie informacyjne mające odbudować zaufanie społeczne do idei dodatkowego oszczędzania na emeryturę. Kluczową rolę może odegrać edukacja finansowa i pokazanie korzyści z długoterminowego gromadzenia kapitału.

Rozwój III filaru może w przyszłości przynieść kilka korzyści: zmniejszyć presję na system publiczny, zwiększyć bezpieczeństwo finansowe przyszłych emerytów oraz pobudzić rozwój krajowego rynku kapitałowego poprzez inwestowanie zebranych środków w gospodarkę krajową. W perspektywie długoterminowej rozwój dobrowolnych oszczędności pomógłby zdywersyfikować źródła dochodów emerytalnych i zmniejszyć presję na budżet państwa. Co więcej, wzrost aktywów funduszy emerytalnych mógłby wspierać rozwój krajowego rynku kapitałowego poprzez inwestycje w obligacje i projekty gospodarcze w Czarnogórze.

Wnioski

System emerytalny Czarnogóry wciąż opiera się niemal wyłącznie na pierwszym filarze, który boryka się z rosnącym deficytem i niekorzystnymi trendami demograficznymi. Podniesienie minimalnej emerytury poprawiło sytuację społeczną, lecz obciążyło finanse publiczne. W dłuższej perspektywie kluczowe będzie zwiększanie liczby osób pracujących, wydłużanie aktywności zawodowej oraz dalsze reformy.

Nowe przepisy dotyczące dobrowolnych funduszy emerytalnych tworzą szansę na odbudowę trzeciego filaru – tym razem w oparciu o silniejszy nadzór, przejrzystość i potencjalne zachęty podatkowe. Rozwój tego segmentu mógłby pomóc w dywersyfikacji źródeł dochodów emerytalnych i zwiększyć stabilność systemu w obliczu starzenia się społeczeństwa.

Czarnogóra jest przykładem małej gospodarki, w której wdrożenie drugiego filaru okazało się nieopłacalne, a główne wysiłki reformatorskie koncentrują się na modernizacji systemu repartycyjnego i odbudowie zaufania do dobrowolnego oszczędzania. W tym kontekście doświadczenia państw Unii Europejskiej, które skutecznie rozwinęły III filar dzięki systemowi ulg podatkowych i stabilnym ramom regulacyjnym, mogą stanowić dla Czarnogóry cenną inspirację w dalszym procesie reform.

______________________
¹ Opcja przejścia na emeryturę po 40 latach pracy i ukończeniu 60 lat obecnie dotyczy mężczyzn – w przypadku kobiet mają zastosowanie przepisy przejściowe, przy czym od 2033 roku, przepis ten będzie jednobrzmiący dla obu płci.

Željko Drinčić, prezes Urzędu Nadzoru Rynku Kapitałowego
Željko Drinčić został powołany na stanowisko Prezesa Urzędu Nadzoru Rynku Kapitałowego Czarnogóry 29 grudnia 2022 roku. Posiada bogate doświadczenie zawodowe zdobyte podczas pracy w Giełdzie Papierów Wartościowych w Czarnogórze (2002–2005), w firmie maklerskiej Onyx Broker Budva (2005–2011) oraz w Universal Capital Bank AD Podgorica (2011–2022). Przed objęciem stanowiska prezesa Urzędu Nadzoru Rynku Kapitałowego pełnił funkcję Starszego Menedżera w Departamencie Bankowości Inwestycyjnej i Rynków Finansowych w Universal Capital Bank. W poprzednich latach odbywał specjalistyczne szkolenia i staże w Estonii, Słowenii, Wielkiej Brytanii oraz Luksemburgu.

Urząd Nadzoru Rynku Kapitałowego Czarnogóry (Capital Market Authority of Montenegro) jest niezależnym organem regulacyjnym, odpowiedzialnym przed Parlamentem Czarnogóry. W jego skład wchodzi pięciu członków powoływanych przez Parlament na wniosek Rządu. Głównym celem Urzędu jest tworzenie ram regulacyjnych sprzyjających innowacjom na rynkach finansowych, przy jednoczesnym dostosowywaniu ich do standardów Unii Europejskiej.
Misją Urzędu Nadzoru Rynku Kapitałowego jest ochrona inwestorów, wzmacnianie stabilności rynku oraz promowanie przejrzystości na rynkach kapitałowych. Urząd realizuje swoje cele poprzez ochronę praw inwestorów, podnoszenie integralności rynku oraz wzmacnianie odporności systemu finansowego w celu wspierania wzrostu gospodarczego. Poprzez działania takie jak dostosowywanie przepisów do wytycznych dyrektyw UE, nadzór nad funkcjonowaniem rynku oraz rozwój ładu korporacyjnego. Urząd odgrywa także kluczową rolę w kształtowaniu nowoczesnego, przejrzystego i efektywnego środowiska rynkowego.

Autor: Marta Paleczna. Artykuł powstał na podstawie wystąpienia Željko Drinčić podczas 3rd Annual Pensión Conference, która miała miejsce 23.09.2025r.